ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑ (που αναφέρονται σε γραμματική / συντακτική  σχέση λέξεων)

1.  Κατά το νοούμενον: ένας όρος συμφωνεί με κάποιον όλο όχι με βάση το γραμματικό τύπο αλλά το νόημά του π.χ.

Ο κόσμος χτίζουν εκκλησιές.

2.  Σύμφυρσης: όταν έχουμε ανάμειξη δύο διαφορετικών συντάξεων π.χ. Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε (=Ο Απρίλης χορεύει και γελάει με τον Έρωτα+ ο Απρίλης και ο Έρωτας χορεύουν και γελούνε)

3.  Ανακόλουθο: όταν όροι που ακολουθούν δε βρίσκονται σε συντακτική συμφωνία με τους όρους που προηγούνται π.χ. Κάνε ό,τι θέλεις· εγώ δε με νοιάζει καθόλου (=εγώ δεν ενδιαφέρομαι / εμένα δε με νοιάζει καθόλου)

4.  Καθ΄ όλον και μέρος: το ουσιαστικό που δηλώνει το όλο αντί να εκφέρεται με γενική διαιρετική (ή εμπρόθετα) εκφέρεται ομοιόπτωτα και ομοιότροπα με τον άλλο όρο της πρότασης π.χ. Την Κυριακή το δειλινό μεγάλα τόπια βγάλαν.(= Το δειλινό της Κυριακής)

5.  Υπαλλαγής: ο επιθετικός προσδιορισμός αντί να συμφωνεί με μια γενική (συνήθως) η οποία προσδιορίζει ένα ουσιαστικό, συμφωνεί με το ουσιαστικό π.χ. Τ’ αντρειωμένα κόκκαλα ξεθάψτε του γονιού σας (=Τα κόκκαλα του αντρειωμένου γονιού σας). Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει. (=Βουνάκι λευκά πρόβατα/ από λευκά πρόβατα)

6.  Πρόληψης: το υποκείμενο μιας εξαρτημένης πρότασης βγαίνει από την εξαρτημένη πρόταση και γίνεται αντικείμενο του ρήματος της κύριας π.χ. Ποιος είδε τον αμάραντο σε ποιο βουνό φυτρώνει (Ποιος είδε σε ποιο βουνό φυτρώνει ο αμάραντος). Φοβούμαι το Γιάννη, μήπως κάνει καμιά τρέλα (=φοβούμαι μήπως ο Γιάννης κάνει καμία τρέλα)

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΣΕΙΡΑ ΛΕΞΕΩΝ

1.  Υπερβατόν: Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει

2.  Πρωθύστερο: όταν προτίθεται μια πράξη που χρονικά ακολουθεί κάποια άλλη π.χ. Τέλος κι αρχήν  η μνήμη εδώ δεν έχει.

3.  Χιαστόν: όταν ένα ζευγάρι όρων, όμοιων (συντακτικά ή νοηματικά) με ένα ζευγάρι όρων που προηγείται, εκφέρονται με αντίστροφη σειρά π.χ.  Ήλιος δεν είχε ακόμη βγει, δεν είχε βγει φεγγάρι

Ήλιος    δεν είχε ακόμη βγει,

δεν είχε βγει    φεγγάρι  

4.  Κύκλος: μια πρόταση ή περίοδος ή ενότητα τελειώνει με την ίδια λέξη ή φράση ή ιδέα π.χ. Μοναχή το δρόμο πήρες και ξανάλθες μοναχή...

5.  Ετυμολογικό σχήμα: όταν παρατίθενται λέξεις ομόηχες συνήθως συγγενείς ετυμολογικά π.χ.  Χάρε, χαρά που μου ‘φερες.

6.  Ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο: στο τέλος επαλλήλων προτάσεων ή περιόδων (ή στίχων ποιήματος) τίθενται λέξεις με όμοια κατάληξη π.χ. Τον πύργο πύργο παέι και γυροβολάει.

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΠΛΗΡΟΤΗΤΑ ΛΟΓΟΥ

Ι. ΄Ελλειψη και βραχυλογία

1.  Ελλειψη:  παραλείπονται ευκόλως εννοούμενα στοιχεία π.χ. Ποιος πήρε το βιβλίο μου; - Ο Πέτρος. (εννοείται: το πήρε)

2.  Ανανταπόδοτο: παραλείπεται η απόδοση μιας υπόθεσης π.χ. Αν θέλει να την παντρευτεί (εννοείται: πάει καλά) ·αλλιώς τα βρίσκει σκούρα.

3.  Ζεύγμα (είδος βραχυλογίας): Το ρήμα μιας πρότασης έχει δύο αντικείμενα ή εμπρόθετους προσδιορισμούς, ενώ λογικά μόνο το ένα ταιριάζει π.χ. Ακούει τουφέκια και βροντούν, σπαθιά λαμποκοπάνε.

4.  Αποσιώπηση: π.χ. Φτάνει πια. Μη με αναγκάσεις...

ΙΙ. Πλεονασμός

5.  Σχήμα εκ παραλλήλου (εξ αντιθέτου): μια έννοια την εκφράζω με μια θετική και μια αρνητική έκφραση π.χ. Ζεστό, όχι κρύο νερό.

6.  Σχήμα κατά άρση και θέση: στην αρχή λέμε τι δε συμβαίνει και μετά τι συμβαίνει π.χ. Εγώ δεν είμαι Τούρκος, ουδέ Κόνιαρος, είμαι καλογεράκι απ’  ασκηταριό.

7.  Περίφραση: π.χ. Ο γέρος του Μοριά (=Κολοκοτρώνης)

8.  Σχήμα εν δια δυοίν: δύο λέξεις συνδεόμενες με το και, ενώ σύμφωνα με το νόημά τους η μία είναι προσδιορισμός της άλλης π.χ. Αστροπελέκι και φωτιά να κάψει την αυλή σας (= φλογερό αστροπελέκι.)

9.  Αναδίπλωση / παλιλλογία: μια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται αμέσως δεύτερη φορά (συνήθως με κάποιο πρόσθετο προσδιορισμό της) π.χ. Φεύγει, φεύγει ο προδότης.

10. Διπλότης/Ταυτολογία: μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται στη σειρά δυο φορές με τις ίδιες σχεδόν λέξεις ή φράσεις λίγο ή πολύ διαφορετικές αλλά ταυτόσημες π.χ. Βρίσκει την πόρτα ανοιχτή, την πόρτα ανοιγμένη (Συνηθισμένο σχήμα σε δημοτικά τραγούδια)

11. Επαναστροφή: μια καινούργια πρόταση ή φράση αρχίζει με την τελευταία λέξη ή φράση της προηγούμενης πρότασης π.χ. Όχι, θα ζήσω στον κόσμο, στον κόσμο θα μεγαλώσω. [........................α, α....................]

12. Επαναφορά / επάνοδος: επανάληψη της ίδιας λέξης ή φράσης στην αρχή επαλλήλων προτάσεων π.χ. Φταίει το ζαβό το ριζικό μας! Φταίει ο Θεός που μας μισεί! Φταίει το κεφάλι το κακό μας! Φταίει πρώτ’ απ’ όλα το κρασί![α...,α...,α...]

13. Αντιστροφή/επιστροφή/επιφορά: η ίδια λέξη ή φράση επαναλαμβάνεται στο τέλος  επαλλήλων προτάσεων π.χ. Έτσι είν’ ο κόσμος· πάντα τέτοιος θα είναι ο κόσμος.[...α,...α]

14. Σχήμα υποφοράς και ανθυποφοράς: ερώτηση και απάντηση από το ίδιο πρόσωπο π.χ. Ο Λιάκος τι να γίνηκε...; Ο Λιάκος αποκλείστηκε στο Μπούμηλο στη ράχη.

15. Προδιόρθωση / προθεραπεία: πριν να πούμε κάτι δυσάρεστο λέμε μια φράση για να προδιαθέσουμε και να μετριάσουμε την εντύπωση π.χ. Θα σου πω κάτι αλλά μη στενοχωρηθείς, ...

16. Επιδιόρθωση: μια λέξη/φράση που διατυπώνει με μεγαλύτερη ακρίβεια κάτι που είπαμε προηγουμένως π.χ. Ένα πουλί μαύρο, κατάμαυρο.

17. Αναφώνηση / επιφώνημα: π.χ. Τούτος, αχ! που ‘ν’ ο δοξαστός κι η θεϊκιά θωριά του.

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΣΗΜΑΣΙΑ ΛΕΞΕΩΝ

1.  Μεταφορά: π.χ. Έχει χρυσή καρδιά

2.  Συνεκδοχή

το ένα αντί για τα πολλά π.χ. Τούρκος (= Τούρκοι) το τριγυρίζει χρόνους δώδεκα

μέρος αντί για όλο: Κάθε κλαδί (=δέντρο) και κλέφτης.

ύλη αντί για αντικείμενο κατασκευασμένο από αυτήν την ύλη:  π.χ. Να τρώει η σκουριά το σίδερο  (=το σιδερένιο όπλο) κι η γη τον αντρειωμένο.

το όργανο αντί για την ενέργεια που γίνεται ή παράγεται από αυτό π.χ. Έχω πολύ σίδερο (=σιδέρωμα).

το όργανο μιας ενέργειας αντί για το πρόσωπο που χειρίζεται το όργανο ή που έχει σχέση μ’ αυτό: Αραπιάς άτι, Γάλλου νους, βόλι Τουρκιάς, τόπ’ ¶γγλου.

το φαινόμενο που παράγεται από μια ενέργεια αντί για την ενέργεια π.χ. Έμειν’ ο Διάκος στη φωτιά (=μάχη) με δεκαοχτώ λεβέντες

το εικονιζόμενο πρόσωπο αντί για την εικόνα του π.χ. Φλωριά ρίχνουν στην Παναγιά, φλωριά ρίχνουν στους άγιους (=στην εικόνα της Παναγίας - στις εικόνες των Αγίων).

3.  Μετωνυμία[1]

όνομα δημιουργού αντί για το δημιούργημα π.χ. Διαβάζω Όμηρο (=τα έπη του Ομήρου)

το όνομα ενός ανθρώπου που έχει μια ιδιότητα σε ύψιστο βαθμό αντί για το επίθετο  που δείχνει την ιδιότητα αυτή. Είναι Αϊνστάιν (=πανέξυπνος)

το περιέχον αντί του περιεχομένου και αντίστροφα π.χ. Δειλιάζουν γύρω τα νησιά...(=οι κάτοικοι των νησιών). Τον είδα στα λαχανικά  (=στο τμήμα που έχει λαχανικά)

το αφηρημένο ουσιαστικό αντί για το συγκεκριμένο όνομα ή επίθετο π.χ. Τόπο στα νιάτα (=νέους)

4.  Λιτότητα: εκφράζουμε κάτι με άρνηση+αντίθετης σημασίας λέξη π.χ. Πέρασε όχι λίγη  ώρα (=πολλή)

5.  Ειρωνεία: χρήση λέξης με αντίθετη σημασία με στόχο να κοροϊδέψουμε π.χ. Τι έξυπνος (=βλάκας) που είσαι!

6.  Ευφημισμός: από φόβο δεισιδαιμονία κλπ. αποφεύγουμε να πούμε μια δυσάρεστη έννοια και χρησιμοποιούμε το αντίθετό της π.χ. το γλυκάδι (αντί το ξύδι)

7.  Υπερβολή π.χ. Σα δυο βουνά είναι οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή του.

8.  Αλληγορία π.χ. Ένας αϊτός περήφανος, ένας αϊτός λεβέντης από την περηφάνια του κι από τη λεβαντιά του δεν πάει στα κατώμερα, να καλοξεχειμάσει, μον’  μένει απάνω στα βουνά... (=ο ανυπότακτος κλέφτης της τουρκοκρατίας που και το χειμώνα με όλες τις στερήσεις και τα κρύα δεν υποτάσσεται στον Τούρκο αλλά μένει στο βουνό)

ΣΧΗΜΑΤΑ ΝΟΗΜΑΤΟΣ

1.  Προσωποποίηση π.χ. Ο Όλυμπος κι ο Κίσσαβος τα δυο βουνά μαλώνουν.

2.  Παρομοίωση: πάντα υπάρχει η λέξη σαν , όπως με όποιον τρόπο κλπ.

3.  Αντίθεση

4.  Κλιμάκωση: Όμορφη, πλούσια κι άπαρτη και σεβαστή κι αγία.

ΜΕΤΡΑ

Ιαμβικό           υ ύ     Δειλιάζουν γύρου τα νησιά...

Τροχαϊκό         ύ υ    Τι ο νους δεν ξέρει σύνορα...

Δακτυλικό       ύ υ υ   Ζάχαρη να ‘ναι ο ύπνος σου...

Αναπαιστικό    υ υ ύ   Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη...

Μεσοτονικό     υ ύ υ   Το χάραμα επήρα...

ΟΜΟΙΟΚΑΤΑΛΗΞΙΑ

Ζευγαρωτή:          α-β, γ-δ

Πλεκτή/χιαστή :   α-γ, β-δ

Σταυρωτή:           α-δ, β-γ

---

[1] Συχνά μετωνυμία και συνεκδοχή συγχέονται.