Επισημάνσεις στα θέματα Ιουνίου 2006 για το Ὄνειρο στό κῦμα σίευση τίτλου

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 

Α. Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι ο Παπαδιαμάντης είναι κατεξοχήν «βιωματικός» συγγραφέας. Τεκμηριώστε τη θέση αυτή με πέντε βιωματικού χαρακτήρα αναφορές στο κείμενο που σας δόθηκε.

Β1. Να επισημάνετε και να σχολιάσετε τέσσερις αφηγηματικές τεχνικές που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας στο συγκεκριμένο απόσπασμα.

Β2. «[...] Ἡ βάρκα ἐκείνη ἀπεῖχεν ... εἰς τάς ἀγκάλας μου, καί ἀνῆλθον». Να εξετάσετε τη λειτουργία της περιγραφής στο συγκεκριμένο χωρίο.

nΓ. «Ὀρθῶς ἔλεγεν ὁ γηραιός Σισώης ὅτι “ἄν ἤθελαν νά μέ κάμουν καλόγερον, δέν ἔπρεπε νά μέ στείλουν ἔξω ἀπό τό μοναστήρι…”. ∆ιά τήν σωτηρίαν τῆς ψυχῆς μου ἤρκουν τά ὀλίγα ἐκεῖνα κολλυβογράμματα, τά ὁποῖα αὐτός μέ εἶχε διδάξει, καί μάλιστα ἦσαν καί πολλά!...». Να σχολιάσετε το πιο πάνω χωρίο με 120-140 λέξεις.

∆. Να συγκρίνετε ως προς το περιεχόμενο το απόσπασμα που σας δόθηκε από το Όνειρο στο κύμα» με το παρακάτω ποίημα του Κλείτου Κύρου, «Οπτική απάτη»:

Κατατρύχονταν από μια μορφή γυναίκας

Την έβλεπε στον ύπνο του μ’ υψωμένα

Χέρια να παραληρεί με θέρμη

Την έβλεπε κάθε πρωί να γνέφει

Στο απέναντι παράθυρο να χαμογελά

Μ’ αστραπές στα μάτια και στα δόντια

Μες στο μισοσκότεινο δωμάτιο

Σύμβολο της άυλης παντοτινά γυναίκας

Έτσι νόμιζε τουλάχιστο δεν είχε διδαχθεί

Τους παράγοντες της οφθαλμαπάτης.

Όταν πια κατάλαβε είχε ξημερώσει

Σα να κύλησε μια ατελείωτη νύχτα

Κι ήταν μόνος πάλι και ξεφύλλιζε

Παλιές πολύ παλιές φωτογραφίες. 

Μερικά σχόλια για τα  θέματα:

Α. Η πρώτη ερώτηση ζητούσε από τους μαθητές να επισημάνουν στο εξεταζόμενο κείμενο πέντε αναφορές «βιωματικού χαρακτήρα». Από πρώτη άποψη φαίνεται εύκολη ερώτηση, αφού το έργο του Παπαδιαμάντη έχει αυτοβιογραφικό υπόβαθρο, με την έννοια ότι ο συγγραφέας ενσωματώνει στα διηγήματά του προσωπικά βιώματα και εμπειρίες. Όλοι γνωρίζουμε όμως ότι είναι παρακινδυνευμένο να ταυτίζουμε τη μυθοπλασία με την πραγματική ζωή και τις απόψεις του ήρωα με του συγγραφέα, χωρίς να αυθαιρετούμε.

Έτσι, δεν αποφεύγεται η αυθαιρεσία και στις  «λύσεις» που προτάθηκαν στις εφημερίδες:

Ότι  ο Παπαδιαµάντης έζησε κοντά στη φύση ήταν βαθιά θρησκευόµενος, ασφυκτιούσε στο περιβάλλον της Αθήνας και αναπολούσε τη ζωή στο νησί του, ότι οι απόψεις του αφηγητή σχετικά µε τη γυναίκα, τη µόρφωση, την κοσµική ζωή ταυτίζονται µε αυτές του Παπαδιαµάντη και ότι η γλώσσα του έχει αρκετούς σκιαθίτικους ιδιωµατισµούς.

Όμως δεν είναι όλα αυτά βιωματικά στοιχεία, ιδίως οι απόψεις του Παπαδιαμάντη σχετικά µε τη γυναίκα, τη µόρφωση, την κοσµική ζωή. Ούτε οι ιδιωματισμοί του συγγραφέα στη γλώσσα κατά τη γνώμη μου αποτελούν κριτήριο βιωματικότητας.

Η ασάφεια, η σύγχυση και η ρευστότητα

Προτιμότερη θα ήταν η διατύπωση του παραπάνω ερωτήματος όπως δίνεται στις εξετάσεις των ομογενών του 2007, όταν μάλιστα το απόσπασμα που δόθηκε είναι γεμάτο από εικόνες και τοπωνύμια της Σκιάθου και δείχνει έντονα τη σχέση του Παπαδιαμάντη με τη φύση και τη θρησκεία:

«Το «Ὄνειρο στό κῦμα» ανήκει γενικώς στα «αυτοβιογραφικά» διηγήματα του Αλ. Παπαδιαμάντη, τα οποία συνδέονται με τα εφηβικά του χρόνια στη Σκιάθο. Να επισημάνετε τρία αυτοβιογραφικά στοιχεία στο απόσπασμα που σας δίνεται».

Β1. Η δεύτερη ερώτηση  ζητά από τους μαθητές να επισημάνουν και να σχολιάσουν τέσσερις αφηγηματικές τεχνικές που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Είναι φανερό ότι η ερώτηση δεν είναι εύστοχη, αφού δεν είναι βέβαιο ότι όλοι αντιλαμβανόμαστε με τον ίδιο τρόπο τον όρο «αφηγηματικές τεχνικές». Αναφέρεται μάλιστα ρητά στις Οδηγίες φιλολογικών μαθημάτων να αποφεύγονται τέτοιου τύπου γενικευμένες ερωτήσεις.

Αν οι μαθητές αναφέρθηκαν στην πρωτοπρόσωπη αφήγηση, την εσωτερική εστίαση, τον ομοδιηγητικό-αυτοδιηγητικό αφηγητή, τον αφηγητή-πρωταγωνιστή θα έβαλαν σε μεγάλο προβληματισμό τους βαθμολογητές αν θα τα μετρούσαν ως ένα στοιχείο, που αφορά την αφήγηση, και όχι ως τέσσερα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στις προτεινόμενες λύσεις συμπεριλαμβάνουν τα πάντα και όχι μόνο ότι έχει σχέση με την αφήγηση: αφηγηματικούς τρόπους, εστίαση, οπτική γωνία, εκφραστικούς τρόπους, ακόμα και την κλιμάκωση της δράσης και το «δραματικό απρόοπτο».

Προτιμότερη η διατύπωση του 2004, αν και ευκολότερη:

«Αφού διαβάσετε προσεκτικά το απόσπασµα από το «Ὄνειρο στό κῦµα» του Αλ. Παπαδιαµάντη, να αναγνωρίσετε τον τύπο του αφηγητή και την εστίαση και να εντοπίσετε πέντε (5) εκφραστικά µέσα στην πρώτη παράγραφο του αποσπάσματος»

Ή καλύτερα η διατύπωση που δόθηκε στις παραπάνω εξετάσεις ομογενών του 2007:

«∆ύο από τα χαρακτηριστικά της αφηγηματικής τέχνης του Παπαδιαμάντη είναι η αναδρομική αφήγηση και η περιγραφή τόπου ή χώρου: α) να εντοπίσετε στο απόσπασμα δύο παραδείγματα για την κάθε περίπτωση, β) τι πετυχαίνει ο συγγραφέας με τη χρήση αυτών των αφηγηματικών χαρακτηριστικών;»

Β2.  Επιπλέον, τι θα έπρεπε να απαντήσουν οι μαθητές στην ερώτηση: «Να εξετάσετε τη λειτουργία της περιγραφής στο συγκεκριμένο χωρίο», αφού στο εξεταζόμενο χωρίο η περιγραφή συνυπάρχει με την αφήγηση και δεν μπορεί εύκολα να διακριθεί από αυτήν.

Η καθαρή περιγραφή είναι ελάχιστη (χρησιμοποιείται μόνο για τον πυθμένα και την επιφάνεια της θάλασσας και παρακάτω για το εύμορφο σώμα της Μοσχούλας), ενώ το υπόλοιπο απόσπασμα αποτελεί καθαρή αφήγηση. Επομένως είναι ασαφής η λειτουργία της περιγραφής στο συγκεκριμένο απόσπασμα.

Η ρευστότητα αντικατοπτρίζεται σε δύο προτεινόμενες λύσεις:

1) «Οι περιγραφές χαρακτηρίζουν το έργο του Αλ. Παπαδιαµάντη και ιδίως οι περιγραφές που έχουν να κάνουν µε τη φύση, την οποία πραγµατικά εξυµνεί ο συγγραφέας. Όµως, ο ρόλος αυτών των περιγραφών δεν είναι πάντα ο ίδιος, αλλά ποικίλλει. Έτσι, η λειτουργία της συγκεκριµένης περιγραφής είναι να επιβραδύνει τη δράση, να εντείνει την αγωνία του αναγνώστη και να οδηγήσει έτσι στην κλιµάκωση και στην δραµατική κορύφωση. Πράγµατι, το πετυχαίνει ο συγγραφέας, γιατί στο σηµείο αυτό ο αναγνώστης διαβάζει σχεδόν ασθµατικά την περιγραφή, καθώς αγωνιά για τη σωτηρία της Μοσχούλας. Έτσι, σιγά-σιγά η δράση φτάνει στην κορύφωσή της».

Παρατηρήστε την αντίφαση: επιβράδυνση / κορύφωση δράσης

2) «Όπως όλες οι περιγραφές του Παπαδιαµάντη έχει και αυτή ακρίβεια, λεπτοµέρεια, εκφραστικότητα. Τίθεται στη µέση του δραµατικού γεγονότος και αυξάνει την ένταση, την αγωνία του αναγνώστη. Ξεκινά από το απλό, τη λεπτοµέρεια (ο τρόπος µε τον οποίο ο βοσκός έπεσε στη θάλασσα) και καταλήγει µε µία ανιούσα κλίµακα έντασης στη κορυφαία στιγµή (τη σωτηρία της κόρης). Με αυτή τη λεπτοµερή περιγραφή των δραµατικών στιγµών της διάσωσης κορυφώνεται το δράµα. Ο βοσκός ξεπερνά τους δισταγµούς και τις αµφιταλαντεύσεις και ρίχνεται στο νερό για τη σωτηρία του κοριτσιού. Ξεπερνά και παραµερίζει όλους τους φόβους του (για την υπόληψή του, τον πειρασµό, την κατσίκα) και µέσα από τις ψυχολογικές µεταπτώσεις (ταραχή , συµπόνια, ταύτιση) οδηγείται στην ανακούφιση. Μ’ αυτό τον τρόπο της στιγµής προς στιγµή περιγραφής ο αναγνώστης βιώνει τα ίδια συναισθήµατα, συµπάσχει και τελικά οδηγείται στην ανακούφιση και την κάθαρση µαζί µε τον πρωταγωνιστή».

Υπόλοιπες ερωτήσεις

Γ. Η ερώτηση σχολιασμού φαίνεται βατή και αναμενόμενη, δυσκόλεψε όμως πολύ τους μαθητές.

Δ. Τέλος, το μοντέρνο ποίημα του Κλείτου Κύρου, που δίνεται ως παράλληλο δεν είναι ιδιαίτερα επιτυχημένο, γιατί εκεί ο ποιητής-αφηγητής φαντασιώνεται μια άυλη γυναικεία οπτασία, μια οφθαλμαπάτη, που καμία σχέση δεν έχει με την αιθέρια επαφή της Μοσχούλας.

Επομένως, η ποιότητα των θεμάτων φαίνεται να επηρεάζει σημαντικά το ποσοστό επιτυχίας ή αποτυχίας των μαθητών. Και είναι πολλά τα παραδείγματα που μπορεί να βρει κανείς για να στοιχειοθετήσει ότι ένα μεγάλο μέρος της αποτυχίας των μαθητών οφείλεται στην κακή ποιότητα των ερωτήσεων. Δεν είναι όμως σίγουρα το μόνο πρόβλημα.

Άλλες αιτίες

Το πλήθος των αναβαθμολογήσεων υποδεικνύει και μια άλλη αιτία: την έλλειψη σταθερών κριτηρίων αξιολόγησης εκ μέρους των βαθμολογητών. Η υποκειμενικότητα προκαλεί μεγάλες αποκλίσεις στη βαθμολογία μεταξύ του πρώτου και του δεύτερου βαθμολογητή. Όταν σε άλλα θεωρητικά μαθήματα (με εξαίρεση τη νεοελληνική γλώσσα) το ποσοστό αναβαθμολόγησης κυμαίνεται από 0.33 έως 7,75%, στη νεοελληνική λογοτεχνία κυμαίνεται από 19,36 έως 25,64%.

Το 2006 μάλιστα, όταν οι μαθητές είχαν το μεγαλύτερο ποσοστό αποτυχίας, όπως είδαμε, πολύ μεγάλο ήταν και το ποσοστό αναβαθμολογήσεων: 24,16%.

Μειώθηκε κάπως το ποσοστό το 2007 κατά τη γνώμη μου λόγω: α) του ποιητικού κειμένου και β) της σχετικής σαφήνειας των ζητουμένων.

Άραγε ευθύνεται για τις αποκλίσεις στη βαθμολογία και τη χαμηλή επίδοση των μαθητών η ιδιαίτερη φύση του μαθήματος, που προϋποθέτει  αναγνωστική ελευθερία στον τομέα της ερμηνείας; Βέβαια, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ενδεχόμενη υποκειμενικότητα στην ερμηνεία –άλλωστε αυτό είναι θεμιτό με βάση τη θεωρία της αναγνωστικής ανταπόκρισης- φτάνει οι ερμηνευτικές εκδοχές να τεκμηριώνονται επαρκώς από το κείμενο.

Πώς όμως εξασφαλίζει την εγκυρότητα της προσέγγισής του ο διδάσκων;

Σίγουρα βαδίζει λιγότερο στα σκοτεινά, αν ακολουθεί τους προτεινόμενους διδακτικούς στόχους, τα σχόλια και τις ερμηνευτικές εκδοχές που υπάρχουν στο βιβλίο του μαθητή και του καθηγητή, καθώς και στις οδηγίες φιλολογικών μαθημάτων. 

Βασικές επισημάνσεις:
Α. Ως προς τις ερωτήσεις αξιολόγησης από γραπτά μαθητών:

1) Μερικές είναι ασαφείς: λ.χ. «Πώς προβάλλονται τα πρόσωπα στο ποίημα»;

2) Δεν ακολουθούν το ΠΔ. της αξιολόγησης, λ.χ. παραλείπουν την ερώτηση σχολιασμού και υποβάλλουν τρεις αντί μία ερώτηση σχετικά με τα γραμματολογικά στοιχεία του έργου Ίσως γενικά κάποιοι μαθητές να μην εθίζονται σε όλους τους τύπους ερωτήσεων.